تِهْران بزرگترین شهر و پایتخت ایران و مرکز استان تهران و شهرستان تهران است. جمعیّت آن ۸٬۲۴۴٬۵۳۵ نفر است و بیست و پنجمین شهر پرجمعیّت جهان به شمار میآید.مساحت این شهر ۷۳۰ کیلومتر مربّع است.
این شهر یکی از بزرگترین شهرهای غرب آسیا و بیست و هفتمین شهر بزرگ دنیا است. شهر تهران، در شمال کشور ایران و جنوب دامنهٔ رشتهکوه البرز واقع شدهاست. این شهر دارای یک شبکهٔ متراکم بزرگراهی و چهار خطّ فعّال مترو است که فقط در بهار سال ۱۳۹۰، ۱۲۹ میلیون مسافر را جابهجا کردهاند.
از دههٔ ۱۳۴۰ تهران مرکز جذب مهاجران زیادی از سرتاسر ایران بودهاست.ساکنان اصلی تهران اقوام فارسیزبان بودند، البتّه هماکنون این شهر دارای اقوام مختلفی است و عمدهٔ زبان محاورهای در این شهر فارسی است. بیشتر مردم در این شهر زبان فارسی با لهجهٔ تهرانی دارند. دیگر اقوام ساکن تهران عبارتند از کُرد ،آذربایجانی، گیلک، مازندرانی، ارمنی، عرب ،لر.
تراکم جمعیّت در تهران بین ده هزار و هفتصد تا بیش از یازده هزار تن در هر کیلومتر مربّع برآورد میشود که بنابر آمار نخست بیستمین شهر پرتراکم جهان است.
شهر تهران در شمال ایران، در کوهپایههای جنوبی رشتهکوه البرز در حدّ فاصل طول جغرافیایی ۵۱ درجه و ۲ دقیقهٔ شرقی تا ۵۱ درجه و ۳۶ دقیقهٔ شرقی، به طول تقریبی ۵۰ کیلومتر و عرض جغرافیایی ۳۵ درجه و ۳۴ دقیقهٔ شمالی تا ۳۵ درجه و ۵۰ دقیقهٔ شمالی به عرض تقریبی ۳۰ کیلومتر گسترده شدهاست.
ارتفاع شهر در بلندترین نقاط شمال به حدود ۲۰۰۰ متر و در جنوبیترین نقاط به ۱۰۵۰ متر از سطح دریا میرسد. تهران از شمال به نواحی کوهستانی، و از جنوب به نواحی کویری منتهی شده، در نتیجه در جنوب و شمال دارای آب و هوایی متفاوت است. نواحی شمالی از آب و هوای سرد و خشک و نواحی جنوبی از آب و هوای گرم و خشک برخوردارند.
ساختار اداری ایران در تهران متمرکز شدهاست. تهران به ۲۲ منطقه، ۱۳۴ ناحیه (شامل ری و تجریش) و ۳۷۰ محلّه تقسیم شدهاست.نماد شهر تهران برج آزادی است. برج میلاد نیز نماد دیگر آن به حساب میآید.تهران میزبان نزدیک به نیمی از فعّالیّتهای صنعتی ایران است، کارخانجاتی در زمینهٔ تجهیزات خودرو، برق و الکترونیک، منسوجات، شکر، سیمان و مواد شیمیایی در این شهر واقع شدهاند، تهران همچنین بازار بزرگ فرش و محصولات مبلمان در سراسر ایران است. در جنوب حومهٔ تهران یک پالایشگاه نفت به نام پالایشگاه نفت تهران وجود دارد. در تهران و حومه، اماکن تاریخی مذهبی نظیر مساجد، کلیساها، کنیسهها، و آتشکدههای زرتشتیان قرار گرفتهاست. در فهرست گرانترین پایتختهای دنیا در سال ۲۰۰۸ میلادی، تهران در پلّهٔ آخر قرار داشت. تهران همچنین در فهرست گرانترین شهرهای دنیا و بر مبنای شاخص هزینههای زندگی، در پلّهٔ یکی مانده به آخر جای دارد.تهران از جهت تولید ناخالص داخلی رتبهٔ پنجاه و ششم و با لحاظ کردن جمعیّت منطقه شهری، رتبهٔ بیست و نهم را در بین شهرهای دنیا دارد.مردم تهران ۳۳٪ از مالیات کشور را پرداخت میکنند.
دربارهٔ ریشهشناسی نام تهران اختلاف نظر زیادی وجود دارد که تعدادی از آن نظرات در اینجا آمده است:
پارهای از پژوهشگران «ران» را پسوندی به معنای دامنه گرفتهاند و شمیران و تهران را بالادست و پاییندست خواندهاند. برخی دیگر تهران را تغییر شکل یافتهٔ «تهرام» به معنای منطقهٔ گرمسیر دانستهاند، در مقابل شمیرام یا شمیران که منطقه سردسیر است. و همچنین عدّهای بر این باورند که سراسر دشت پهناوری که امروز تهران بزرگ خوانده میشود در میان کوههای اطراف، گود به نظر میرسید و بدین سبب «ته ران» نام گرفت.
البته با توجه به توسعهٔ تهران در سالهای متمادی پس از شهر “ری” مشهور، و اینکه تهران محلی بوده است نزدیک به ری و در “ته” یا آخر آن، ممکن است واژهٔ تهران تغییر یافتهٔ عبارت “ته ری ان” باشد. (یعنی محلی که در ته ری قرار دارد) و الف و نون مرسوم در نام بسیاری از شهرهای ایران کمکم به این نام هم چسبیده و به مرور اصلاح شده و به صورت “تهران” در آمده است.
روستایی که پیشدرآمد شهر تهران بودهاست، پیش از اسلام نیز وجود داشته، امّا پس از اسلام کمکم نام آن معرّب گردیده و از تهران به طهران تبدیل شدهاست. امّا جغرافیدانان معروف آن روزگار نیز به املای تهران اشاره نمودهاند. همزمان با جنبش مشروطه، که تغییرات زیادی در ادبیّات و نگارش زبان فارسی به وجود آمد، رفتهرفته املای تهران رواج یافت و پس از تأسیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و تأکید آن بر املای تهران، املای دیگر (طهران) کاملاً منسوخ شد.اعتماد السلطنه در مرآت البلدان درباره وجه تسمیه تهران چنین آوردهاست: ” چون اهل آنجا (تهران) در وقتی که دشمن برای آنها به هم میرسید در زیر زمین پنهان میشدند، از این جهت به این اسم موسوم شدهاست که به ” ته ران” یعنی زیر زمین میرفتهاند”.
نام برخی کویها و محلات تهران منسوب به خانوارهای رؤسای ایلهایی است که در زمان آقامحمدخان و فتحعلی شاه در پایتخت جدید اسکان داده شدند؛ مانند کوچه شیرازیها و کوچه افشارها در قلب محله چال میدان، کوچه دیگری منسوب به افشارها در شمال محله سنگلج؛ دیگر محله عربها در گوشه شمال غربی محله عودلاجان؛ و نیز کوچه و حمام قراقانیها در محله چال میدان؛ کوچه شام بیاتیها در شمال عودلاجان؛ کوچه خدابندهلو در غرب عودلاجان؛ محله باجمانلوها در شمال غرب محله سنگلج؛ تکیه و محله قمیها در محله سنگلج که همگی در محلههای خوب و به اصطلاح سرآب اسکان یافتهاند.
سابقه سکونت تهران به ۵٫۰۰۰ سال پیش از میلاد باز میگردد. در دی ماه ۱۳۹۳ اسکلت یک انسان در منطقه مولوی تهران متعلق به حدود ۷٫۰۰۰ سال پیش کشف گردید. پیش از این گمان میرفت سابقه زندگی در منطقه تهران امروزی به کشفیات قیطریه که متعلق به ۳٫۰۰۰ سال پیش بود، بر میگردد.
یاقوت حَمَوی مورخ یونانی الاصل عرب زبان در مُعجَمالبُلدان تعریفی از طهران کرده و وضع این آبادی را در قرن ششم و هفتم قمری نشان داده است که به شرح زیر است: طِهران به کسر طاء و سکونها و را و نون در آخر، لفظی است عجمی و ایشان «تهران» تلفظ میکنند، چون در زبان ایشان طاء وجود ندارد. این آبادی از دیههای ری است و میان آن دو قرب سنگ فاصله است. مردی راستگو از مردم ری مرا خبر داد که این آبادی دیهی بزرگ است که بناهای آن در زیر زمین بنیان یافته است و هیچکس جز به اراده مردم بدانجا راه نمییابد و در بیشتر اوقات ایشان نسبت به سلطان وقت راه خلاف و سرپیچی میپیمایند و وی را جز مدارا با ایشان چارهای نیست. آنجا را دوازده محله است که هرکدام را با دیگری نزاع است و مردم محلهای به محله دیگر درنمی آیند. آن را باغ و بوستان فراوان است که همچون شبکهای بناها را در میان دارد و خود حائلی در برابر تهاحم به حساب میآید. وی گفت مردم آنجا با وجود محفوظ بودن با گاو کشت نمیکنند و این کار را با بیل انجام میدهند از آن روی که ایشان را دشمن فراوان است و میترسند که گاوشان به غارت برود.
تهران در گذشته از روستاهای ری بوده و ری که در تقاطع محورهای قم، خراسان، مازندران، قزوین، گیلان و ساوه واقع شده به سبب مرکزیّت مهم سیاسی، بازرگانی، اداری و مذهبی از قدیم مورد نظر بوده و مدّعیان همواره این مرکز راهبردی را مورد تهاجم و حمله قرار میدادهاند. روستای تهران بهواسطهٔ برخورداری از مغاکها و حفرههای زیرزمینی و مواضع طبیعی فراوان و دشواری نفوذ در آنها پناهگاه خوبی برای دولتمردان و دیگر اشخاصی بوده که احتمالاً مورد تعقیب مدّعیان قرار داشتهاند.
شهر تهران در ۵۱ درجه و ۲ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۳۶ دقیقهٔ طول شرقی و ۳۵ درجه و ۳۴ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۵۰ دقیقهٔ عرض شمالی قرار گرفتهاست و ارتفاع آن از ۲۰۰۰ متر در مرتفعترین نقاط شمال تا ۱۲۰۰ متر در مرکز و ۱۰۵۰ متر در جنوب متغیّر است.
تهران در بین دو وادی کوه و کویر و در دامنههای جنوبی رشته کوه البرز گسترده شدهاست. از جنوب به کوههای ری و بیبیشهربانو و دشتهای هموار شهریار و ورامین و از شمال توسط کوهستان محصور شدهاست.
ارتفاع چند نقطه شهر تهران از سطح دریا: شهر تهران از نظر زمینلرزه جزء مناطق پرزیان (۸ تا ۱۰ درجه مرکالی) به شمار میآید.گسلهایی که در تهران و حومه تا شعاع ۱۵۰ کیلومتری مرکز شهر قرار دارند، عبارتند از گسل مشاء، گسل شمال تهران، گسل ری، گسل طالقان، گسل ایوانکی و گسل ایپک که بررسی رفتار آنها حایز اهمیت است.
آب و هوا ی شهر تهران تاثیرگرفته از کوهستان در شمال (نسیم توچال) و دشت در جنوب است. جز منطقههای شمالی تهران که تحت تأثیر کوهستان، تا اندازهای معتدل و مرطوب هستند، آب و هوای دیگر منطقههای شهر کمابیش گرم و خشک و در زمستانها اندکی سرد است. مهمترین منبع بارش در این شهر بادهای مرطوب مدیترانهای و اطلسی هستند که از سوی غرب میوزند. رشته کوه البرز همچون سدی از نفوذ بسیاری از تودههای هوا جلوگیری میکند، از همین روی سبب گردیده که هوای تهران از یک سو خشکتر و از سوی دیگر از آرامش نسبی برخوردار باشد.
تهران در تقسیمات کشوری قدیم و پیش از این که پایتخت ایران شود از ملحقات شهر تاریخی ری بوده است؛ بنابراین گویش مردم این شهر نیز از شعب گویش راجی یا رازی، همان زبانی که از زبان پهلوی منشعب و در شمال و شمال غربی و مغرب و جنوب ایران رواج داشته، بوده است. به تصریح شمس قیس رازی زبان مردم شهر ری و از جمله تهران، حد فاصل زبان دری مشرق و زبان پهلوی مغرب و جنوب ایران محسوب میگردیده است. امروزه از این گویش اثری بر جای نمانده است. این گویش در زبان چند نسل پیش مردم روستائیان مناطق دولاب و شمیران و کن و سولقان شنیده میشد
فوتبال ورزش اول شهر است و بیشترین طرفداران را نیز دارد. در کنار آن کشتی نیز به طور سنتی بسیار مورد توجه بودهاست و به عنوان ورزش ملی مورد توجه قرار گرفتهاست.
چندین پیست اسکی بسیار زیبا و منحصربهفرد از جمله پیستهای اسکی توچال، دیزین و شمشک در نزدیکی شهر قرار دارند که پیست اسکی دیزین جزء معدود پیستهای اسکی جهان است که در آن امکان اسکی برروی چمن علاوه بر اسکی برروی برف مهیاست. پیست اسکی توچال هم با ارتفاع ۳۷۳۰ متر از سطح دریاهای آزاد پنجمین پیست اسکی مرتفع جهان است و تا تهران تنها پانزده دقیقه فاصله دارد. کوهنوردی و تاحدی صخرهنوردی هم از ورزشهای دیگر شهر است که مخصوصاً در روزهای تعطیل به طور همگانی مورد توجه قرار میگیرد.
فوتبال که پرطرفدارترین ورزش شهر است، هر هفته عدهٔ زیادی را برای تماشای لیگ برتر به ورزشگاه آزادی میکشاند. دو تیم اصلی تهران استقلال و پرسپولیس هستند که شهرآورد بین این دو تیم هر بار تماشاگران زیادی را جذب میکند.
ورزشگاهای فوتبال زیادی در سطح شهر برای برگزاری مسابقات فوتبال وجود دارند. بهجز ورزشگاه یکصد هزار نفری آزادی در غرب، میتوان به ورزشگاه تختی در شرق، شیرودی در مرکز و دستگردی و ورزشگاه راهآهن در شهرک اکباتان اشاره نمود.
از دیگر مراکز ورزشی قهرمانی و یا همگانی شهر تهران میتوان از مجموعه ورزشی انقلاب، مجموعه ورزشی-تفریحی توچال، مجموعه ورزشی چمران (بولینگ عبده)، ورزشگاه آرارات و ورزشگاه شهید کشوری (داودیه) نام برد.
بازیهای آسیایی ۱۹۷۴ بزرگترین رویداد بینالمللی ورزشی تاریخ این شهر از ۱۰ تا ۲۵ شهریور ۱۳۵۳ (۱ تا ۱۶ سپتامبر ۱۹۷۴) در تهران برگزار شد. مجموعه ورزشی آزادی تهران و مجموعه ورزشی تختی تهران برای این بازیها ساخته شدند. این هفتمین دوره بازیهای آسیایی بود و برای نخستین بار بازیهای آسیایی در خاورمیانه برگزار میشد. ۳۰۱۰ ورزشکار از ۲۵ کشور در این رویدادچندورزشی شرکت داشتند که رکوردی در زمان خود محسوب میشد.
زیرساختهای میانشهری:
دو فرودگاه بینالمللی مهرآباد و امام خمینی
چهار پایانه مسافربری شرق، غرب، میدان آرژانتین و جنوب
تهران حجم بالایی از ترافیک خطوط راهآهن کشور را به خود اختصاص دادهاست.
خطوط راهآهن تهران-اروپا هم بسیار فعّال است.
زیرساختهای درونشهری:
اتوبوس درونشهری تهران
سهم اتوبوسرانی از حملونقل همگانی شهر تهران با ۶٬۰۵۰ اتوبوس و سامانه اتوبوس تندرو تهران و اتوبوسرانی برقی تنها ۱۷درصد است که در افق سال ۱۴۰۴، باید به ۲۵ درصد و ۱۱٬۰۰۰ دستگاه (با توجه به افزایش جمعیت) برسد.
فضای درونی مترو تهران
۱۵۲ کیلومتر متروی تهران در پنج خط اصلی و سه خط در حال احداث که یکی بینشهری ست. باید در افق ۱۴۰۴ باید به ۸ خط به طول ۲۵۰ کیلومتر برسد
احداث گذرگاهها و بزرگراههای کمربندی تازهساز در سالهای اخیر رشدی چشمگیر داشته.
وجود ۱۸۰ پل که مهمترین آنها سوارهرو بوده و ۶۰ پل در حال ساخت. از این ۱۸۰ پل ۱۱۰ پل نیاز به بازسازی و مقاومسازی دارند
تدابیر:
طرحهای سرعتبخش به حملونقل درون شهری
طرح ترافیک